Bez czarny

Krzewy bzu czarnego (Sambucus nigra) należą w naszym kraju do najczęściej spotykanych roślin. 

Wiosną mają białe, baldachokształtne kwiatostany o bardzo specyficznym ostrym, duszącym zapachu, a jesienią czarne, lśniące, kuliste owoce. Ciekawostką jest to, że gdy rosną na podłożu wapiennym, ich zapach jest o wiele słabszy, prawie niewyczuwalny.

Ten pospolity krzew nie bez kozery nazywany jest też lekarskim czy aptecznym - w medycynie ludowej był ceniony „od zawsze”. Starożytni Grecy, którzy hodowali go w swych ogródkach, zaspokajali przy jego pomocy raczej estetyczne potrzeby - wyrabiali z jego gałęzi fujarki. Lekiem był dla Germanów i Cyganów, i ci ostatni prawdopodobnie nauczyli Słowian posługiwania się nim w celach medycznych i magicznych. Uważano, że pomaga aż w 99 chorobach i chroni domostwa od czarownic.

Kwiaty bzu czarnego zawierają m.in. flawonoidy, aminy, kwasy organiczne, garbniki, związki fenolowe, sole mineralne (do 9 proc.), glukozę. W owocach są kwasy organiczne, cukry redukujące, garbniki, antocyjany, karotenoidy, witamina C oraz zespół witamin B.

Kwiaty bzu są stosowane w przeziębieniach, anginach, chorobach z wysoką gorączką, mają silne działanie napotne, wzmagają produkcję śluzu w oskrzelach, uszczelniają naczynia krwionośne, zwiększając równocześnie ich elastyczność, co w efekcie zapobiega przenikaniu osocza i krwinek czerwonych przez ścianki włośniczek Mają także lekkie działanie moczopędne.

Owoce używane są jako środek łagodnie przeczyszczający (w postaci odwaru), natomiast napar jest środkiem przeciwpotnym i moczopędnym. Działają także przeciwbólowo w bólach pochodzenia ośrodkowego. Zagęszczony odwar z owoców zalecany jest przy migrenach, bólach neuralgicznych, zapaleniu nerwu trójdzielnego i rwie kulszowej.

Napar z owoców: 1-2 łyżki stołowe zalać szklanką wrzątku, przykryć, odczekać ok. 5 minut, pić po 1/4 szklanki naparu 3-4 razy dziennie.

Napar z kwiatów: łyżkę kwiatów zalać szklanką wrzątku, po 15 minutach przecedzić i pić 3-5 razy dziennie jako środek napotny, a także stosować do płukania gardła i jamy ustnej.
Napar stosuje się także w łagodnych, ale przewlekłych stanach nieżytowych i zapalnych nerek, dróg moczowych i pęcherza. Przy katarze warto robić inhalacje z kwiatów bzu (łyżka kwiatów na szklankę wrzątku).

Odwar z owoców bzu: 1-2 łyżki suchych owoców bzu zalać dwiema szklankami zimnej wody, powoli doprowadzić do wrzenia, gotować pod przykryciem ok. 10 min. Pić po 1/3 szklanki odwaru 2-3 razy dziennie.

Czarny bez występuje też w wielu mieszankach ziołowych i syropach.

Walory kwiatów i owoców cenione są także w kuchni. Świeżo ścięte baldachy kwiatowe po umyciu i osuszeniu macza się w cieście naleśnikowym i smaży na gorącym tłuszczu. Po usmażeniu posypuje się cukrem pudrem. Z owoców przyrządza się sok, powidła, a także napój.

Uwaga – niedojrzałe owoce są szkodliwe dla zdrowia.
Owoców (nawet dojrzałych) nie wolno używać do wyrobu win czy nalewek. Podczas fermentacji powstają bowiem szkodliwe związki (ciężkie alkohole), które powodują silne zatrucia.

Czarny bez wykorzystywany jest również w kosmetyce. W starożytnym Rzymie używano go do farbowania włosów. Woda z kwiatu bzu służy do wybielania i wygładzania skóry, szczególnie starzejącej się i ziemistej. Zmiękcza skórę, wygładza zmarszczki, wybiela piegi, łagodzi oparzenia słoneczne. Natomiast wywar z kory służył już od średniowiecza jako środek odchudzający. Dwie garście kory (zebranej jesienią z dwu, trzyletnich gałązek) zalewa się litrem wody i gotuje, aż zostanie połowa wywaru. Pije się pól szklanki wieczorem. 

Ten niesmaczny środek stosowany jest przez Francuzki.